Ο εικοστός αιώνας θα επιφέρει µεγάλες αλλαγές στο κουκλοθέατρο, ένα είδος θεάτρου µε δικά του χαρακτηριστικά, δική του αισθητική, δικούς του κώδικες οι οποίοι επί αιώνες παραδίδονταν αναλλοίωτοι από γενιά σε γενιά. Ήδη από το τέλος του 19ου αιώνα διαφαίνεται το ιδιαίτερο ενδιαφέρον των καλλιτεχνών, τόσο εικαστικών όσο και λογοτεχνών, για την τέχνη της κούκλας και την αισθητική της, µε αποτέλεσµα να δηµιουργηθεί ένα ξεχωριστό πεδίο έρευνας και χώρος µεγάλων ανανεώσεων. Ο Maurice Maeterlnick, ο Alfred Jarry, ο Edward Gordon Craig θα είναι από τους πρώτους που θα εκφράσουν το ενδιαφέρον τους και θα ακολουθήσουν οι φουτουριστές (Prampolini, Depero), οι εξπρεσιονιστές (Kokoschka), οι ντανταϊστές (Grosz, Arp) και οι καλλιτέχνες του Bauhaus. Η αντίδρασή τους στην αστική κουλτούρα τους οδήγησε σε είδη που µέχρι τότε θεωρούνταν υποδεέστερα, όπως το θέατρο του βαριετέ, το τσίρκο και το θέατρο κούκλας.
Δεν υπάρχει αµφιβολία ότι όπως και τα άλλα καλλιτεχνικά κινήµατα των αρχών του 20ού αιώνα και του µεσοπολέµου, το κουκλοθέατρο επηρεάζεται από την τεχνολογική ανάπτυξη, την επικράτηση της µηχανής, την παντοδυναµία του χρήµατος, τη φρίκη του πολέµου, τις ανατροπές των επαναστάσεων. Η κούκλα ακολουθεί τις µεγάλες αλλαγές που συµβαίνουν στο θέατρο και υιοθετεί πολλές από τις ιδέες του. Η ανάµειξη των ειδών, η καταφυγή σε πολλές τεχνικές, η χρήση αντικειµένων, ο περιορισµός του λόγου, θα είναι µερικές από τις αλλαγές που θα επικρατήσουν και στο χώρο του κουκλοθεάτρου.
Βέβαια, σε όλη τη διάρκεια του 20ού αιώνα, η παλαιά παραδοσιακή αισθητική κουκλοθεάτρου παραµένει παρούσα και τροφοδοτεί συχνά τη σύγχρονη σκέψη όµως , όπως και στο χώρο του θεάτρου των ηθοποιών, υπάρχει µια συνεχής αναζήτηση. Οι αντιρεαλιστικές τάσεις που εµφανίστηκαν στην τέχνη µαζικά από τον Δεύτερο Παγκόσµιο Πόλεµο και µετά, επηρέασαν ιδιαίτερα το κουκλοθέατρο, το οποίο γίνεται είδος ανεξάντλητο, άλλοτε ανεξάρτητο κι άλλοτε σε συνδυασµό µε το θέατρο ηθοποιών. Εφοδιασµένο µε µια χωρίς όρια ενέργεια, αναπτύσσει πρωτοτυπία και δυναµισµό. Τα σύνορα ανάµεσα σε διαφορετικές τέχνες αρχίζουν να καταρρίπτονται, νέες µορφές έκφρασης αφοµοιώνονται. Ορισµένοι καλλιτέχνες παραµένουν προσκολληµένοι στην κούκλα, ανανεώνοντας όµως και διευρύνοντας τους κώδικές της. Στις τεχνικές κατασκευής και χειρισµού των συνήθων µορφών κούκλας -γαντόκουκλα, µαριονέτα, µαρότα- προσθέτουν αναζητήσεις για τη χρήση του χώρου, τη φύση της κίνησης, τη θέση του σώµατος, τη φωνή και τη χροιά της, το φως, το χρώµα και τους συµβολισµούς τους. Η ανθρωπόµορφη, µικρών διαστάσεων κούκλα µεταλλάσσεται. Δηµιουργείται από κάθε είδους υλικό και παίρνει διαφορετικές µορφές: οµοιώµατα ανθρώπινων διαστάσεων,τερατόµορφες φιγούρες, αφαιρετικές µορφές, επίπεδες, αντικείµενα. Οι κουκλοπαίκτες τη χρησιµοποιούν όντας ορατοί στο κοινό, άλλοτε παραµένοντας αµέτοχοι και άλλοτε συµµετέχοντας στη δράση σαν ηθοποιοί.
Στη νέα εξελικτική πορεία της, που ξεκινά από τη δεκαετία του 1950, η κούκλα δεν είναι πάντα ο µοναδικός συντελεστής της παράστασης, αλλά αποτελεί µέρος ενός θεάµατος όπου συµµετέχουν ισότιµα όχι µόνο ο κουκλοπαίκτης, αλλά και ηθοποιοί και άλλοι παράγοντες. Παράλληλα, µεγάλοι σκηνοθέτες αρχίζουν να χρησιµοποιούν την κούκλα στο θέατρο αναγνωρίζοντας τις µεγάλες πλαστικές, εκφραστικές, θεατρικές δυνατότητες που διαθέτει. Της δίνουν πρωταγωνιστικό, αυτόνοµο ρόλο, δανείζονται τεχνικές της εµπνεόµενοι από διαφορετικούς πολιτιστικούς χώρους, κυρίως όµως από τις παραστατικές τέχνες της ανατολής. Υιοθετούν ετερογενείς τεχνικές χειρισµού µέσα στο ίδιο θέαµα, µε εναλλαγές σκηνών όπου παίζουν ηθοποιοί και σκηνών που παίζονται από κούκλες, µε αποτέλεσµα να δηµιουργείται ένας σύνθετος τρόπος παράστασης.
Εκτός από την αισθητική γοητεία που ασκεί στους σύγχρονους σκηνοθέτες, η κούκλα -σε ένα είδος µεταφοράς ή µετωνυµίας- ψυχολογικά προβλήµατα, οντολογικές ανησυχίες, ιδεολογικές προτάσεις. Η εικόνα που προβάλουν µέσα από φιγούρες, συχνά στυλιζαρισµένες, αλλοτριωµένες, γελοίες, υποβαθµισµένες, χειραγωγηµένες καθρεφτίζει τον κόσµο µας. Μας επιτρέπει µέσα από σώµατα-αντικείµενα, σώµατα-πτώµατα, σώµατα ατελή, σώµατα-ετερόκλιτα, να αναγνωρίσουµε, χωρίς να ταυτιστούµε, µια εικόνα ανησυχητική του ανθρώπου.
Στις µέρες µας η συνεχής επικοινωνία µεταξύ των δηµιουργών, η διοργάνωση µεγάλων διεθνών συναντήσεων, φεστιβάλ κλπ. έχει κάνει το φαινόµενο «κουκλοθέατρο» πανταχού παρόν και έχει στρέψει την προσοχή ακόµη µεγαλύτερου µέρους του θεατρικού κόσµου πάνω του. Χαρακτηριστικό είναι ότι σε όλες τις σχολές σύγχρονου θεάτρου υπάρχουν µαθήµατα ή και ανεξάρτητα τµήµατα, όπου οι νέοι θεατρίνοι διδάσκονται για και από την κούκλα και πειραµατίζονται µε τα µαγικά εργαλεία που τους προσφέρει.
Το ίδιο συµβαίνει και στην Ελλάδα, όπου τα παραπάνω βρίσκονται σε στάδιο πρώιµο µεν, αλλά µε πολύ σαφείς κατευθύνσεις, ακολουθώντας όλα τα ρεύµατα και τάσεις που επικρατούν στην υπόλοιπη Ευρώπη.
Παράλληλα µε τη θεατρική χρήση της κούκλας, αλλά ακριβώς λόγω της αποκάλυψης όλων αυτών των ιδιοτήτων της, το κουκλοθέατρο αναπτύσσεται προς πολλές άλλες κατευθύνσεις: στην παιδεία σαν εκπαιδευτικό εργαλείο, στην θεραπεία και την έρευνα σαν ένα µέσο προσέγγισης αλλά και εξοµολόγησης του ασθενούς, στον κινηµατογράφο και την τηλεόραση όπου γεννιούνται ανεξάρτητες τέχνες και τεχνικές (animation, τηλεοπτική κούκλα) κ.α.
Δυστυχώς, παρόλη την µεγάλη ανάπτυξη της κούκλας στη σύγχρονη εποχή και την αναγνώριση της ιδιαίτερης θέσης που κατέχει στο χώρο της τέχνης, το κουκλοθέατρο, στις δυτικές κυρίως κοινωνίες, κατατρέχεται από την ευρέως διαδεδοµένη αντίληψη ότι απευθύνεται µόνο σε παιδιά, ότι είναι ένα θέατρο περιορισµένων δυνατοτήτων και χαµηλής αισθητικής αξίας. Οι κουκλοπαίκτες πασχίζουν καθηµερινά να την ανατρέψουν και τα αποτελέσµατα είναι πολύ πιο αισθητά στις χώρες όπου η τέχνη τους προωθείται σαν ισότιµη των άλλων και από την πολιτεία.
Πίσω από τις κούκλες υπάρχουν άνθρωποι! Στηρίξτε την προσπάθεια µας να αποτρέψουµε την εξαφάνιση της τέχνης µας (µαζί και τη δική µας) αλλά και την αποδυνάµωση ή την µετάλλαξη της. Οι διεκδικήσεις µας συµπορεύονται µε αυτές όλων των “αφανών” για το σύστηµα ανθρώπων της κοινωνίας µας.
Ελληνικό Κέντρο της Διεθνούς Ένωσης Κούκλας (UNIMA-ΕΛΛΑΣ)
Παλαµηδίου 41, 10441 Αθήνα
Τηλ. 6909934376, e-mail: unimahellas@gmail.com
www.unimahellas.org
